آموزش صوت و لحن بخش سوم

دردرسقبلی با برخی مسائل مربوط به شدّت یا قوّت صوت آشنا شدیم در ادامه لازماست چند نکته ی دیگر بیان شود : تا پیش از اختراع میکروفون و دستگاههایتقویت صوت ، ارزش قوّت و رسائی صوت در عالم قرائت بسیار حائز اهمیّت بود ،بطوریکه در کشور مصر قاریانی همچون شیخ عبدالفتّاح شعشاعی و شیخ علی محمُودبدلیل برخورداری از صدائی قوی تر و رساتر همواره طیف بیشتر و وسیع تری ازمُستمعین را تحت تأثیر صدای خود قرار می دادند و در نتیجه از طرفدارانبیشتری برخوردار بوده و همواره در رتبه های نخست قرائت جای داشتند درحالیکه قاریانی نظیر شیخ مُحمّد رِفعَت علیرغم برخورداری از تکنیک بالاتر وظرافت های بیشتر لحنی در رتبه های بعدی قرار داشتند امّا پس از اختراعمیکروفون در سال ۱۹۳۱ میلادی بواسطه ی استفاده از دستگاههای تقویت صوت ،ظرایف و دقایق تلاوت قاریانی همچون شیخ رفعت بیشتر معلوم گردید و بدینترتیب وی توانست به عنوان قاری اوّل مصر در جهان قرائت شهرت یابد . امروزهدر مسابقات قرآن کریم نیز این ویژگی صدا بدلیل استفاده از میکروفون بدرستیمورد ارزیابی قرار نمی گیرد زیرا با کمی عقب و جلو شدن قاری نسبت بهمیکروفون قوّت و ضعف صدای او غیر واقعی جلوه می کند . از طرفی در آئین نامهی صوتِ مسابقات قرآن در سالهای اخیر فرازی تحت عنوان استفاده ی صحیح ازولوم صوت درج گردیده که مورد توجّه داور مربوطه قرار می گیرد و آن به اینمعنا ست که معمولاً قاریانی که دارای شدّت و قوّت بیش از اندازه هستند بایددر پرده های اوج یا توسّط صدا با کم کردن ولوم صدا ( کاستن از قوّت ) لطافت و زیبائی بیش تری به صدای خود بدهند زیرا استفاده از چنین تکنیکی دربسیاری از قاریان مصری مانند مُصطفی اسماعیل ، شحّات انور ، عبدُالباسط ،غلوش ، منشاوی و غیره مرسوم است و قاریان ما نیز با استفاده ی صحیح از ولومصدا می توانند تأثیر گذاری بیشتری در تلاوت خود ایجاد کنند .

۳٫ طنین

سومینویژگی صوت را طنین ( رنین ) زنگ یا رنگ گویند . گر چه برداشت از زنگ صدابا مفهوم کلّی طنین متفاوت است امّا به هر حال طنین یک صدا ، معرّف شخصیّت وجنسیّت ذاتی آن صداست . در اصل تعریف طنین چنین است : « مجموعه ی خصوصیّاتساختاری یک صدا که موجب تمایز و تفاوت آن از دیگر اصوات مشابه هم شدّت وهم ارتفاع با آن می شود . » به بیان علمی تر اگر صدای دو ساز مختلف را درنظر بگیریم که از نظر ارتفاع و شدّت یکسان باشند برای مثال هر دو با فرکانس Hz 250 با شدّتی برابر شروع به نواختن کنند ، آنچه باعث می شود صدای ایندو ساز ( که در این مثال می تواند ویُلن و فلوت باشد ) متفاوت به گوش برسدطنین این دو صداست . به همین جهت وقتی مُنحنی صدای این دو ساز ثبت میگردد ،دو شکل مُختلف از این دو صدا حاصل میآید . طنین مانند اثر انگشت در افراداست همانطور که اثر انگشت دو نفر با هم یکی نیست طنین صدای افراد مختلف نیزبا هم متفاوت است گرچه ممکن است طنین صدای اعضاء یک خانواده بسیار هم شبیهبه یکدیگر باشد امّا به هر حال تجزیه و تحلیل علـمی بوسیله ی دستگاهـهایمربوطه نشان داده که تفـاوت هائی در آنها وجود دارد . پاره ای از افـرادبطور ذاتی از صـدائی خوش طنین برخوردارند و پاره ای هم دارای طنین نازیباهستند امّا غالب مردم در حدّ میانه ای از این دو حالت قرار دارند یعنی ازطنین صــدائی عادّی ( نه زشت و نه زیبا ) بهره مند می باشند . امروزه برایانتخاب گویندگان و مُجریان برنامه های رادیوئی و تلویزیونی معمولاً به اینویژگی صوت توجّه میشود یعنی افرادی که از طنین دلنشین تر و گوش نواز تربرخوردارند را علاوه بر شرایط دیگر همچون گویش روان و فصیح انتخاب می کنند . نکته ی دیگر اینکه بعضاً گفته می شود صدای کسی دارای طنین است و صدای دیگرطنین ندارد که این عبارت با توجّه به توضیحات داده شده کاملاً غلط استزیرا تمامی صداها دارای طنین می باشند امّا برخی طنین زیباتر و برخی طنینمعمولی وعدّه ای نیز طنین نازیبا تری دارند ، هر چند در تشخیص زیبائی ودلنشینی یک طنین ، سلیقه ها متفاوت است امّا بطور کلّی همواره یک سلیقه یعمومی مشترک در تشخیص زیبائی و نازیبائی طنین صدای افراد وجود دارد . امروزه در مُسابقات قرآن کریم ویژگی طنین از ارزش والاتری نسبت به قبلبرخوردار شده است زیرا با یک صدای خوش طنین ساده ترین نغمات هم زیبا جلوهمیکند در حالیکه عکس آن کمتر صادق است

گفتیم طنینصوت در افراد مختـلف با هم متفاوت است . برخی از طنیـن زیباتری برخوردارهستـند بطوریکه حتّی در هنـگام صحـبت عادّی ، طنـین صدای چــنین افرادیشـنوندگان و اطرافیان را جذب می کند . عده ای نیز دُرست در نقطه ی مقابلقرار دارند بطوریکه ممکن است طنین صدای آنان حتّی آزار دهنده هم باشد . درصد این دو نوع طنین در میان افراد انسانی بسیار اندک است و شاید بتوانگفت در حدود بیشتر نیست ، امّا درحدود از انسانها عموماً دارای طنینیمعمولی ( نه زشت و نه زیبا ) هستند . شما در اطراف خود با انواع این طنینها برخورد داشته اید ، گاه به صداهــایی برخورده اید که از بم زیبا ودلنشــینی بهـره می برند یا ممکن است به صداهـایی که به آن خیـشومی ( تودماغی ) و یا خـف ( گرفته ) و رگه دار هستند برخورده باشید . در برخی ازکتب انواع این صداها را بر اساس طنین آنها طبـقه بندی و تعریف کرداه انداین اصوات مُتجاوز از گونه و تا حدود گونه صوتی مختلف میباشد که ما دراینجا به چند گونه از آنها جهت آشنایی شما با این اصوات اشاره می کنیمالبته در این تقسیم بندی برخی دیگر از خصوصیّات صوت مانند زیر و بمی وانعطاف نیز لحاظ گردیده است .

صوت شَجِیّ ( Shjee ) : زیباترین و شیرین ترین و نغمه پذیرترین صدا را گویند که دارای تمامی صفات لازم می باشد .

صوت اَغَـنّ ( Aghan ) : صدایی است غنوی امّا دارای زیبایی و ملاحت و نغمه پذیر .

صوت اَجَشّ ( Ajash ) : صدای پر قدرتی که همراه با گرفتگی خفیف امّا دلپذیر است .

صوت ناعم ( Naem ) : صدای صاف و بدون رگه امّا نمکین و دلپذیر است .

صوت اَخَنّ ( Akhan ) : صدایی که در آن بینی مسدود بوده و صدا بسیار زشت به نظر میرسد .

صوت مُخَلخَل ( Mokhalkhal ) : صدای زیر بسیار بالا امّا نغمه پذیر ، زیبا و پر قدرت .

صوت صَرصُوری ( Sarsori ) : صدای زیر بسیار زشت و گوش آزار که صفیر آن بسیار زیاد است .

صوت صَیّاحی ( Sayyahi ) :صدایی که از پرده ی اصلی بسمت بالا یا پایین در حال گُریز است ( استقرار ندارد ) و مُرتّب خارج میشود .

صوت لُقمی ( Loghmi ) : صدایی که صاحب آن گویی در دهانش لقمه ای از طعام است .

صوت اَبلَس ( Ablas ) :صدای صاف و مُعتدل امّا بدون تحریر را گویند .

صوت خادمی ( Khademi ) : صدایی که از دور به گوش می رسد ( صدای ته چاهی ) چیزی مانند ناله کردن .

صوت مُصَلصَل ( Mosalsal ) : صدای خشک بدون زیبایی و حلاوت .

صوت رَطِب ( Rateb ) : صدایی که مانند آب جاری است و هیچ تکلّف در او نیست و بسیار نمکین است .

صوت زُوَیداوی ( Zovaidavi ) : صدایی که تحریرهای آن اضافه بر حدّ معمول و بعضاً آزار دهنده است .

گاهگفته می شود که صدایی صاف و واضح و صدایی دیگر گرفته ، خش دارد و ناصافاست . در برخی از آئین نامه های صوت در مسابقات قرآن ، موضوع صافی و و ضوحصدا را نیز جزو ویژگیهای یک صدا مطرح می کنند امّا باید دانست آنچه درموردوضوح و صافی صدا مطرح میشود به دلایلی که ذکر میشود جزو ویژگی طنین صوتقابل بررسی می باشد زیرا اصولاً اگر وضوح و صافی یک صدا جزو ذات صدا باشدتنها در تحت عنوان ویژگی طنین قابل بررسی است زیرا به هر حال همانطور کهقبلاً هم گفته شد طبیعت برخی صداها صاف ، برخی خف و گرفته و برخی رگه داریا خش دار است . امّا اگر ناصافی یا خش یا گرفتگی به صورت عارضی برای صوتبوجود آید و در یک لحظه اتّفاق بیفتد اساساً لطمه ای به اصل صدا نمی زند وکاری به جنس صوت ندارد در این موارد معمولاً در مسابقات قرآ ن کریم امتیازیرا به صورت منفی برای قاری در نظر می گیرند . شایع ترین عارضه هایی کهبرای صدا حاصل می شود ، ایجاد خش یا فاق ، گرفتگی بینی ، خلط ، جمع شدن آبدر گلو که منجر به قطع صوت میشود یا ایجاد حالت جیغ می باشد . در میانقاریان مشهور جهان اسلام ، طنین صدای برخی زیباتر و گیراتر میباشد برایمثال طنین صدای مرحوم محمّد صدّیق منشاوی یا مرحوم عبدالباسط گیراتر ازمرحوم مصطفی اسماعیل است . در میان مُرتّلین قُرآن کریم نیز که اخیراًترتیل های آنان در اختیار علاقمندان قرار گرفته گاه برخی از مُرتّلینکشورهای حوزه ی خلیج فارس بویژه سعودی ها از نظر گیرایی صوت یا طنین زیبادر سطح بسیار پائینی قرار دارند . در اینجا به سه نمونه صدای خوش طنین ازسه گروه صوتی مختلف از نظر ارتفاع گوش فرا دهید.

انعطاف

چهارمینویژگی از ویژگیهای اصوات که اختصاص به صدای موسیقایی دارد ویژگی انعطافصدا است . این مفهوم بر گرفته از ویژگی مدّت است که مفهومی کاملاً موسیقاییدارد . همانطور که می دانید مدّت مکث و استقرار روی درجات صوتی در یک قطعهموسیقایی متفاوت است . گاه این مدّت ممکن است بطور مثال ۲ ثانیه یا نصف آنیا حتّی کمتر باشد ، به همین دلیل است که شکل نُت ها در موسیقی متفاوت است . بیشترین ارزش زمانی یک نُت در موسیقی مربوط به نُت گِرد است . نصف ارزشنُت گرد به نُـت سفید_۴ / ^۱ آن به نُت سیاه ،_۸ / ^۱ به نُت چنگ ،_۱۶ / ^۱ به نُت دولا چنگ ،_۳۲ / ^۱ به نُت سه لا چنگ ،_۶۴ / ^۱ به نُت چهارلا چنگ اختصاص دارد . از این مقدّمه ی کوتاه نتیجه میگیریم اگرقطعه ای موسیقی که از نُت های گرد یا سفید ساخته شده باشد را بشنویم و آنرا با قطعه ای دیگر که از نُُُت های سه لاچنگ یا چهار لاچنگ ساخته شده باشدمقایسه کنیم در می یابیم که سرعت اجراء نُت ها در قطعه ی دوّم بسیار بیشتراز قطعه ی اوّل است در اصطلاح موسیقی به این موضوع « تُندای » یک قطعهموسیقی می گویند . در مورد اصوات انسانی نیز چنین موضوعی صادق است ، زیرابرای اجراء قطعات با سرعت بالا یا نُت های سریعتر نیاز به حنجره ای بسیارآماده و سریع الإ نتقال است در حقیقت هر چه قدرت مانور یک صدا در انتقالدرجات صوتی یا نُت ها بیشتر باشد اصطلاحاً می گویند انعطاف پذیری آن صدابالاست . انعطاف صوت در نزد افراد یکسان نیست . برخی از صدایی سنگین تر وکند تر برخوردارند و برخی نیز اساساً انعطاف لازم برای اجراء درجات موجوددر یک قطعه موسیقی را ندارند و پاره ای هم دارای صدایی بسیار منعطف میباشند . در میان قاریان مصری که تماماً از انعطاف پذیری لازم برخوردار بودهاند که توانسته اند چنین جایگاهی را کسب کنند هم شاهد تفاوت هایی از حیثمیزان انعطاف صدای آنان هستیم برای مثال قاریانی همچون علی محمود ، مصطفیاسماعیل ، غلوش ، شحّات انور ، حصّان صدایی بسیار مُنعطف تر از امثالابراهیم شعشاعی ، منصور شامی دمنهوری و بسیونی دارند .

قاریان زیر به ترتیب از سه نوع صدای پر انعطاف ، متوسّط و کم انعطاف برخوردار هستند  .

درمیان خصوصیّات صوت ، مهمترین خصیصه برای دنبال کردن فعالیت های آوازیبویژه تلاوت قرآن کریم ، انعطاف پذیری صدا است . در واقع منظور از« صوت حسن » یا صدای خوش در روایات بیشتر مربوط به همین ویژگی است زیرا وقتی کسی ازانعطاف صوتی لازم برخوردار نباشد اصولاً صدایی نغمه پذیر نخواهد داشت وبدیهی است چنین کسی قادر به دنبال کردن تلاوت قرآن نمی باشد بنا بر این مرزبین اصوات خوش یا حسن از غیر آن با انعـطاف پذیری معــلوم می شود که البتهلازمه ی آن هم بهـره مندی از یک حدّ اقل لازم می‌باشد. انعطاف صوت درتلاوت قُرآن کریم دو کاربرد بسیار مُهم دارد .

۱- انتخاب سرعت یا دور تلاوت :

اصولاًدرشیوه های موجود تلاوت قرآن کریم مشاهیر تلاوت ملاحظه میشود ، برخی که ازانعطاف صوتی کمتری برخوردارند ، از دور کنُدتری در تلاوت خود استفاده مینمایند در صورتیکه قاریانی که از انعطاف صوتی مناسب تر و بیشتری بهره مندهستند قادرند از دور یا سرعت بیشتری هم استفاده کنند . قاریان عزیز نیزباید در انتخاب دور تلاوت خود به این ویژگی صوتی توجّه نموده و بر اساسمیزان انعطاف پذیری ، سرعت تلاوت خود را انتخاب نمایند . برای مثال سرعتتلاوت مرحوم حصّان بسیار بیشتر از محمُود علی البنّاء می باشد .

۲- انتخاب شیوه لحنی تلاوت :

انتخابشیوه ی لحنی در تلاوت کاملاً به ویژگیهای صوتی قاری بستگی دارد مثلاً کسیکه صدای او دارای انعطاف پذیری متوسّطی است قادر به اجراء نغمات یا مقاماتیکه در آن پرده ها به سرعت انتقال می یابد نیست . این موضوع بویژه درفرودها یا صعودهائی که در یک نفس اجراء می شود بیشتر خود را نشان می دهدبنا بر این انتخاب ردیف ها در تلاوت با خصوصیّات صوتی قاری بخصوص میزانانعطاف پذیری او ارتبا ط مستقیم دارد