آموزش صوت و لحن بخش چهارم

انعطاف

چهارمین ویژگی از ویژگیهای اصوات که اختصاص به صدای موسیقایی دارد ویژگی انعطافصدا است . این مفهوم بر گرفته از ویژگی مدّت است که مفهومی کاملاً موسیقاییدارد . همانطور که می دانید مدّت مکث و استقرار روی درجات صوتی در یک قطعهموسیقایی متفاوت است . گاه این مدّت ممکن است بطور مثال ۲ ثانیه یا نصف آنیا حتّی کمتر باشد ، به همین دلیل است که شکل نُت ها در موسیقی متفاوت است . بیشترین ارزش زمانی یک نُت در موسیقی مربوط به نُت گِرد است . نصف ارزشنُت گرد به نُـت سفید_۴ / ^۱ آن به نُت سیاه ،_۸ / ^۱ به نُت چنگ ،_۱۶ / ^۱ به نُت دولا چنگ ،_۳۲ / ^۱ به نُت سه لا چنگ ،_۶۴ / ^۱ به نُت چهارلا چنگ اختصاص دارد . از این مقدّمه ی کوتاه نتیجه میگیریم اگرقطعه ای موسیقی که از نُت های گرد یا سفید ساخته شده باشد را بشنویم و آنرا با قطعه ای دیگر که از نُُُت های سه لاچنگ یا چهار لاچنگ ساخته شده باشدمقایسه کنیم در می یابیم که سرعت اجراء نُت ها در قطعه ی دوّم بسیار بیشتراز قطعه ی اوّل است در اصطلاح موسیقی به این موضوع « تُندای » یک قطعهموسیقی می گویند . در مورد اصوات انسانی نیز چنین موضوعی صادق است ، زیرابرای اجراء قطعات با سرعت بالا یا نُت های سریعتر نیاز به حنجره ای بسیارآماده و سریع الإ نتقال است در حقیقت هر چه قدرت مانور یک صدا در انتقالدرجات صوتی یا نُت ها بیشتر باشد اصطلاحاً می گویند انعطاف پذیری آن صدابالاست . انعطاف صوت در نزد افراد یکسان نیست . برخی از صدایی سنگین تر وکند تر برخوردارند و برخی نیز اساساً انعطاف لازم برای اجراء درجات موجوددر یک قطعه موسیقی را ندارند و پاره ای هم دارای صدایی بسیار منعطف میباشند . در میان قاریان مصری که تماماً از انعطاف پذیری لازم برخوردار بودهاند که توانسته اند چنین جایگاهی را کسب کنند هم شاهد تفاوت هایی از حیثمیزان انعطاف صدای آنان هستیم برای مثال قاریانی همچون علی محمود ، مصطفیاسماعیل ، غلوش ، شحّات انور ، حصّان صدایی بسیار مُنعطف تر از امثالابراهیم شعشاعی ، منصور شامی دمنهوری و بسیونی دارند .

قاریان زیر به ترتیب از سه نوع صدای پر انعطاف ، متوسّط و کم انعطاف برخوردار هستند  .

درمیان خصوصیّات صوت ، مهمترین خصیصه برای دنبال کردن فعالیت های آوازیبویژه تلاوت قرآن کریم ، انعطاف پذیری صدا است . در واقع منظور از« صوت حسن » یا صدای خوش در روایات بیشتر مربوط به همین ویژگی است زیرا وقتی کسی ازانعطاف صوتی لازم برخوردار نباشد اصولاً صدایی نغمه پذیر نخواهد داشت وبدیهی است چنین کسی قادر به دنبال کردن تلاوت قرآن نمی باشد بنا بر این مرزبین اصوات خوش یا حسن از غیر آن با انعـطاف پذیری معــلوم می شود که البتهلازمه ی آن هم بهـره مندی از یک حدّ اقل لازم می‌باشد. انعطاف صوت درتلاوت قُرآن کریم دو کاربرد بسیار مُهم دارد .

۱- انتخاب سرعت یا دور تلاوت :

اصولاًدرشیوه های موجود تلاوت قرآن کریم مشاهیر تلاوت ملاحظه میشود ، برخی که ازانعطاف صوتی کمتری برخوردارند ، از دور کنُدتری در تلاوت خود استفاده مینمایند در صورتیکه قاریانی که از انعطاف صوتی مناسب تر و بیشتری بهره مندهستند قادرند از دور یا سرعت بیشتری هم استفاده کنند . قاریان عزیز نیزباید در انتخاب دور تلاوت خود به این ویژگی صوتی توجّه نموده و بر اساسمیزان انعطاف پذیری ، سرعت تلاوت خود را انتخاب نمایند . برای مثال سرعتتلاوت مرحوم حصّان بسیار بیشتر از محمُود علی البنّاء می باشد .

۲- انتخاب شیوه لحنی تلاوت :

انتخاب شیوه ی لحنی در تلاوت کاملاً به ویژگیهای صوتی قاری بستگی دارد مثلاً کسیکه صدای او دارای انعطاف پذیری متوسّطی است قادر به اجراء نغمات یا مقاماتیکه در آن پرده ها به سرعت انتقال می یابد نیست . این موضوع بویژه درفرودها یا صعودهائی که در یک نفس اجراء می شود بیشتر خود را نشان می دهدبنا بر این انتخاب ردیف ها در تلاوت با خصوصیّات صوتی قاری بخصوص میزانانعطاف پذیری او ارتبا ط مستقیم دارد

تحریر :

در ادامه ی مباحث ویژگیهای صوت ، به مبحث تحریر میرسیم . تحریر که با عناوین دیگری همچون : ترجیع ، چهچهه ، غلت ، زخارف صوتی ، عربات و یا نبرات نیز خوانده می شود از جمله ویژگیهایی است که خاص اصوات موسیقائی است . تحریر در لغت به معنای آزاد نمودن چیزی است امّا در اصطلاح به صدائی آهنگین گفته می شود که بدون کلام بوده و از عبور هوا و ارتعاش تارهای صوتی به وجود می آید با این وصف که در حین تحریر هوا ی داخل ریه هنگام عبور ، همواره به وسیله ی ماهیچه های صوتی قطع و وصل می شود . این تعریف یکی از تعاریف علمی در مورد تحریر است که بیشتر با نوع تحریرهای موسیقی ایرانی مناسبت دارد امّا تعریف دیگری که با نوع تحریرهای عربی بیشتر همخوانی دارد این است که در تحریر صدای شخص از درجه ای به نزدیکترین درجه ی مطبوع مُجاور آن رفت و برگشت نماید . تفاوتی که در این تعریف به نسبت تعریف اوّل دیده می شود این است که در تعریف اوّل به مسئله ی قطع و وصل صدا اشاره شده است که با چهچهه یا تحریر فارسی مطابقت دارد امّا در تعریف دوّم به رفت و برگشت صدا بدون قطع و وصل آن ، که این نوع تحریر بسیار ریزتر از نوع فارسی آن بوده و بسیار دلنشین تر است .

از این توضیحات به این مطلب می رسیم که تحریرها میتوانند انواع مختلفی داشته باشند گرچه از منظر دیگری شاید بتوان گفت به اندازه ی تعداد خوانندگان خوش تحریر انواع تحریر وجود دارد و هر کس مُتناسب با نوع صدای خود گونه ای از تحریرها را ایجاد می کند امّا منظور ما در اینجا ، چنین تنوّع بی حدّ وحصری نیست . انواع تحریر مورد نظر ما با توجُّه به سه عامل بسیار مُهم دسته بندی می شوند :

عامل اوّل ، نوع حنجره ی اشخاص :

قطعاً افراد مختلفی که قادر به اجراء تحریرها هستند از نظر سرعت تحریر دهی با هم در یک سطح قرار ندارند . در واقع اگر میزان نوساناتی که در موقع تحریر در صدای این اشخاص ایجاد می شود را اندازه گیری کنیم و آنرا در یک واحد زمانی یکسان مثلاً ۱ یا ۲ ثانیه در نظر بگیریم متوجّه می شویم که پاره ای افراد از تعداد بیشتری از تحریرها در این مدّت قادر به استفاده هستند در اصطلاح به افرادی که با سرعت بیشتری می توانند تحریرها را اجراء کنند ، افرادی با تحریرهای ریز می گویند ، به همان میزان کسانی هم دارای تحریرهای متوسّط یا دُرشت هستند . در میان قاریان مشهور مصری نیز این تفاوت در سرعت اجراء تحریر کاملاً مشهود است . برای نمونه به تحـــریرهای اُستاد کامل یوسف البهتــیمی که از نوع بســیار ریز و سریع است گوش داده و آنرا با تحــریرهای اُستاد محمود علی البـنّــا که از نوع تحریرهای دُرشت است مُقایسه کنید .

عامل دوّم ، فُرم یا نوع موسیقی :

نوع موسیقی مورد استفاده در تعیین شکل تحریر دخالت مستقیم دارد برای نمونه تحریرهای فُرم موسیقی ایرانی را با موسیقی تُرکمنی و عربی مقایسه نمایید . در حقیقت نوع عربی تحریر ، کاملاً با تحریر یا چهچهه فارسی یا تُرکمنی تفاوت دارد . درتحریرهای فارسی بنوعی قطع صدا و وصل مُجدد آن یا شکست صوتی مُلایمی وجود دارد در حالــیکه در تحریر ترکمنی این تحــریرها تو گلویی تر و با فاصله ی بیشتری اجراء می شود ضمن آنکه اساساً در برخی از فُرمهای موسیقی بخصوص غیر شرقی تحریر به این معنا وجود ندارد .

عامل سوّم ، پرده ی صدا :

افزون بر آنچه بیان شد توان افراد در تحریر دادن به صدا در طبقات مختلف ، متفاوت است . گاه ممکن است شخص ، در پرده های اوج از تحریر خوبی برخوردار باشد امّا همین شخص در پرده های پائین یا بم صدا تحریر مناسبی نداشته باشد و یا بالعکس در پرده ی بم تحریر خوبی داشته باشد و در اوج چنین نباشد . بنا بر این قاری یا خواننده باید این تجربه را بدست آورده باشد که نقطه ی قُوّت تحریر وی در چه طبقه یا پرده ای است ؟ و در آن طبقه یا پرده مانور بیشتری داشته باشد .

درپایان مبحث تحریر لازم است یادآوری کنیم که دامنه ی تحریرها تا حدّی است که آنها را جزو اصوات موسیقائی بدانیم و در صورتیکه لرزش های صدا که معمولاً به آن ( ترعید ) گفته می شود و از دایره ی اصوات موسیقی خارج است را در تلاوت استفاده کنیم مشمول تحریر نیست . ترعید در واقع صدایی لرزش گونه است مانند صدای بُـــز یا کسی که از شدّت سرما می لرزد که اساساً صــدایی مطبوع و گوش پسند نیست .