آموزش صوت و لحن بخش دوم

۱٫ ارتفاع -  مساحت : 

پیشاز این گفتیم تمامی صداهائی که می شنویم دارای ویژگی بنام تواتر ، بسامدیا فرکانس هستند و گفتیم که میزان فرکانس تعیین کننده ی زیر و بمی آنهاست . هر چه فرکانس یک صدا کمتر باشد صدا بم تر و هر چه بیشتر باشد صدا زیرترشنیده خواهد شد . تعداد ارتعاشات یک صدا مشخّص کننده ی فرکانس آن صداست کهبا واحدی بنام هرتز و با علامت Hz معلوم می شود مثلاً وقتی گفته میشودفرکانس صدائی Hz 50 میباشد یعنی تعداد ارتعاشات یا رفت و برگشت های آن صدادر یک ثانیه ۵۰ بار است . تعریف ارتفاع که نخستین ویژگی از ویژگیهای مشترکبین تمامی اصوات است عبارت است از : « میزان فرکانس یک صدا در هنگام تولیدآن صدا ».

انسانهامعمولاً قادر هستند از یک فرکانس معینی شروع به صحبت یا خواندن کرده وبترتیب فرکانس صدای خود را افزایش دهند تا جائی که دیگر قادر به بالاتربردن صدای خود از حدّ مُعینی نباشند برای مثال ممکن است شخصی قادر باشدصدای خود را از Hz 100 تا Hz 200 بالا ببرد در حالیکه شخص دیگری امکان دارداین توانائی را داشته باشد که فرکانس صدای خود را تاHz 300 نیز افزایش دهد، این محدوده ی صوتی که مشخّص کننده ی پائین ترین تا بالاترین درجه ی صوتدر یک شخص است در اصطلاحات فنّی صوت و لحن به « مساحت صدا » معروف است . درحالیکه ارتفاع صدا تعیین کننده ی هر یک از درجات این محدوده است .

چند نکته در مورد ارتفاع صوت :

  ۱-  بطور معــمول ارتفاع یا فرکانس صحـبت عادی در مـردان در محـدوده ی hz 100 و در زنان در محـدوده‌ی hz 200 می باشد .

۲-  مساحت صدا در افراد مختلف متفاوت است . اگر کسی قادر به تولید صدائی درحدود چـهار برابر فــرکانس پایه ی صدای خود باشد در اصطلاح گفته می شود کهوی دارای دو اُکتاو (octave) مساحت صوتی است برای مثــال کسی از پایه hz 100 شـروع و تا hz 200 صــدای خود را بالا ببرد دارای یک اُکــتاو و اگر تا hz 400 ادامه دهد دارای دو اُکتاو صدا می باشد . درمورد مفهوم اُکتاو درادامه توضیح بیشتری خواهیم داد .

 ۳- آنچه که در مورد ارتفاع یا فرکانس یک صدا گفتیم بیشتر در مورد صداهای تکفرکانسی بود ولی باید دانست که اکـــثر صداهائی که پیرامون خود می شنویم تکفرکانسی نیستند بلکه از چند فرکانس هم زمان تشکیل شده اند به صداهای نوعاوّل « تون ساده » یا خالص و به صداهای چند فرکانسی « تون مرکّب » گویند . برای مثال صدای صاف یک سوت یا فلــوت نمونه‌ی تون خالص و صدای برش چوبتوسّط ارّه یا صـدای ویُلن نمونه ی تون مرکّب می باشد .

۴-   در میان فرکانس های یک صدای مرکّب ،گوش انسان قادر است قوی ترین مؤلّفه یفرکانسی را به عنوان ارتفاع آن صوت انتخاب نماید ، لذا مابقی فرکانس هایضعیف ترآن صدا زاید شنیده می شوند و بهمین علّّت است که ما برخی صداها رارگه دار می شنویم .

۵-   علّت زیرو بمی صوت در انسانها تا حدّ زیادی ارثی و ژنتیک بوده و به شکل و اندازه ی طناب های صوتی بستگی دارد .

۶-    صدای تمامی گروههای انسانی توسّط دانشمندان علم صوت شناسی طبقه بندی شده وتقسیم بندیهای متفاوتی از آن ارائه گردیده است که در درس بعدی با این طبقهبندی آشنا خواهیم شد .

۷-    در تلاوت قرآن کریم حدّ مشخّصی برای کاربرد ارتفاع وجود دارد . مناسب ترینمساحت صوت برای یک قاری دو اُکتاو است که با استفاده از این گستره‌ی صوتیوی می تواند مجموعه‌ی کاملی از نغمات را در تلاوت قرآن اجراء نماید

درادامه ی مبحث ارتفاع و مساحت صوت طبق وعده ی قبلی به تقسیم بندیهای مشهوراصوات انسانی اشاره نموده و با این گروهها آشنا خواهیم شد . مطابق یک تقسیمبندی صدای زنان و کودکان در یک گروه و صدای مردان نیز در یک گروه قرار میگـــیرد و برای هر کدام از این دو گروه کلّی نیز سه قسم صدا را در نظر میگیرند که به ترتیب : بم ، توسّط و زیر میباشد . بنـا بر این اسا می هر کداماز این صداهای شش گانه که تمامی انسانها را در بر می گیرد به ترتیب زیرخواهد بود :

۱-  صدای بم مردان که به آن باس (Bass ) گفته می شود .

۲-  صدای توسّط مردان ( نه بم و نه زیر ) که به آن باریتون ( Bariton) گفته می شود .

۳-  صدای زیر مردان که به آن تنور ( Tenor ) گفته می شود .

۴-  صدای بم زنان که به آن آلتو (Alto ) می گویند .

۵-  صدای توسّط زنان که متزوسُپرانو ( Mezzo Soprano ) خوانده می شود .

۶-  صدای زیر زنان که به آن سُپرانو ( Soprano ) می گویند .

امّاتقسیم بندی دیگری نیز وجود دارد که درآن مثلاً صدای مردان را به دو گروهبم و زیر تقسیم بندی کرده و هر کدام را بـه دو گروه تقسیم می نماید . براساس این تقسیم بندی که در تلاوت قرآن بیشتر کاربرد دارد صدای بم مردان بهدو گروه باس اوّل یا (Premier Bass ) و باس دوّم یا ( Second Bass ) و صدایزیر مردان نیز به دو گروه تنور اوّل و تنوردوّم تقسـیم می گردد . اکنونبرای آشنائی شما با هر کدام از این گروههای چهارگانه صوتی در مردان بهترتیب یاد شده به چهـار مثال صوتی در این زمینه گوش دهید :

۱ ۲                      ۳      ۴              ۵     ۶                    ۷        ۸
باس اول                 باس دوم               تنور اول                    تنور دوم

۲٫ شدت صوت

شدّتصوت که به آن قوّت یا رسائی و یا بلندی صوت نیز گفــته می شود ، دوّمینویژگی مهم اصوات است و آن عبارت است از: « میزان انرژی آزاد شده صوتی از یکمنبع صوتی در فضـای اطراف آن » امروزه وجود بسیاری از دستگاههای تقویت صوتکه وظیفه ی اصلی آنها زیاد کردن شدّت یا قوّت صوت است موجب گردیده که نقشاین عامل در تلاوت قرآن کم رنگ تر شود . شدّت صدا را ولوم ( Voloum ) نیزمی خوانند بنا بر این وقتی گفته می شود ولوم صدای رادیو یا پخش صوت را کمیا زیــاد کنید به این معنا نیست که ارتفاع آن صدا کم یا زیاد میشود بلکهمعنای آن این است که شدّت یا قوّت صدائی که در حال پخــــش است کاهش یاافزایش می یابد . شدّت صدای انسانها با هم متفاوت است . برخی در هنگامتکلّم عادّی از صدای قویتری برخوردار هستند و برخی از صدای ضعیفتر ، اینموضوع تا حدّ زیادی به عواملی همچون محیط ، نژاد و وراثت و تا اندازه ی کمینیز به تمــرین و ممارست بسـتگی دارد . امّا از نظر علمی سه عامل مؤثّر درشدّت یک صدا دخالت دارد :

۱- منبع تولید کننده ی صوت

۲- محیط انتشار صوت

۳- تشدید کننده ها

منبعتولید کننده‌ ی صدا که در انسانها حنـجره یا گلو می باشد ، ممکن است ازخصوصیّاتی برخوردار باشد که صدائی قویـتر تولید کرده یا بالعکس صدائی ضعیفتر . زیرا بطور طبیعی برخی از افراد از بُرد صــــدای بیشتری در محیط اطرافخود برخوردار هستند برای مثال اگر دو نفر را در نظـــر بگیریم که هر دو بایک فرکانس همـــسان مثلاً HZ 200 شروع به تولید صدا از دو نقطـه روی یک خطبـــنمایند و صدای شخص اوّل تا مسافت ۵۰ متری اطراف بُرد داشته باشد امّاصـــدای شخص دوّم تا ۱۰۰ متر هــم برود ، اصطلاحاً می گویند صدای شخص دوّمبسیار قویتر و شدید تر از نفر اوّل می باشد . عامل دوّم محیط است کهقبـــلاً گفته شد اگر مثلاً هوای خشک باشد بُرد صدا بیـــشتر است نسبت بهجائی که محیط آب یا هوای مرطوب باشد و بالأخره عامل سوّم تشــدید کننده هااست . همان گونه که در بسیاری از سازها جعبه ای با نام جعبه ی تشدید وجوددارد و موجب دوام و بلندی بیشتر و ایجاد طنین خاص در صدای آن ساز میگردد درانسان نیز حفره های بینی ، حفره دهان ، استخوان های قفسه ی سینه و سر وفضای حنــجره و فارنکس ( Pharynx ) بنوعی تشدید کننــده محسوب می شوند کهموجب تقویت و دوام بیشتر صدا در انسان می شوند .