آموزش صوت و لحن بخش اول

مقدمه

تلاوت قــرآن کریم اصیل ترین هُــنر اســلامی است که از بــدو نــزول قُــــرآنکریم و پس از سفارشـات و تأکیدات پیـــامبر گرامی اسلام(صلی الله علیه وآله و سلم) مبنی بر خواندن و تلاوت این کتاب آسمــانی با صــوت و لحنیزیبـا و عربی همواره مورد توجُّه و اهتمام مسلمانان بوده و خواهد بود .

جُــــملاتی همچـــون : « زیّنوا القرآن بأصواتکم»یا«لکلّ شئ حلیه و حلیه القرآن الصّوت الحسن »و یا عبـــارت مــعروف« تغنّوا بالقرآن ، فلیس منّا من لم یتغنّ بالقرآن »ودههـــا عـبارت دیگر همگی حکایت از اهمیّــت این موضــوع نزد پـــیامبرگرامی اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم) و بــُــزرگان دین دارد و یکی ازدلایل جذب جهــانیان بویژه مسلمین به این هُنر مقدّس ، در حقیقت هماناارائه ی آیات الهی با صدا و لحنی زیـبا بوده است که بدلیل همین سفارشات وتأکیدات شکل گرفته است . این هُــنر شریف در بستر تاریخ ، تحوّلات وپــیشرفت های فراوانی به خود دیده است بطوریکه امروزه در جهان اسلام تلاوتقُـرآن کریم یکی از فنّــی ترین و زیبا ترین هُنرهای اســلامی بوده و بلکهدر قیاس با سایر هُنرها نیز از سطح فنّی بالائی برخوردار است .امروزه تلاوتقرآن کریم و حفظ آن که در دو قالب و شیوه ی تحقـیق و ترتیل ارائه میشودطرفداران فراوانی داشته و دههــا مُسابقه ی داخلی و بین المللی در طول سالبیانگر این علاقه و اهمیّت است . بسیاری از عوام تصوّر میکنند که هر کس بهمُجرّد داشتن یک صدای خوش و مستعد قادر است به تلاوت قرآن بپردازد درحالیکه با نگاهی کارشناسانه و تخصّصی به هُـنر تلاوت در می یابیم که اینهُـنر دارای ظرایف و پیچیدگیهائی است که تنها از طریق آموزشهای صحیح واصولی و طیّ مدارج لازم نزد اساتید فنّ و سعی و تمرین مسـتمرّ می توان برآن تسلّط یافت تا عناوینی همچون قاری یا مُـقرئ را احـراز نمود . برای دستیابی به چنین مهـمّی ناگزیر از فراگـیری علوم و فنـونی همچون تجوید ووقـف وابتداء و برخــورداری از استعـداد صوتی لازم و کسب مهــارت های لحنی موردنظر هستیم . امّا در میان مؤلّفه های یاد شده مربوط به هُنر تلاوت همچونتجوید ، وقف و ابتداء ، صوت و لحن آنچه که بیشترین تأثـیر را بر مخاطباناین هنر و علاقمندان به این فنّ شریف داشته است همانا صوت و لحن می باشد کهما سعی داریم در این سلسله دروس این دو مؤلّفه ی مُهم و اصلی و عناصرتشکیل دهنده ی آن را بشکل علمی به علاقمندان معرّفی نموده و از این طریقنشان دهیم که این هـُــنر از چه ظرایف و دقــایقی برخوردار است . دراینــجا برای آمادگی ذهنی هر چه بیشتر مخاطبان عزیز عرض می کنیم که اگر شمابه تلاوت قرآن چند نــفر از قاریان طراز اوّل و مشهور جهان اسلام همچونمـرحوم شیخ محمّد رفعت ، مرحوم شیخ مُـصطفی اسماعیل ، مرحوم مُحمّد صدّیقمنشاوی و مرحوم مُحمّد عبدالباسط عبدالصّمد با دقّت گوش فرا دهید درتمامیاین تلاوتها در عین اینکه تـــفاوتهای آشکاری را درک و احساس می کنیـم و لواینکه از نظر فنّی متوجّه دلایل این تفاوتــها نشویم امّا می توانیم چهارعنصر اساسی و مشترک را در این تلاوتها شناسائی کنیم .

اوّلاً: ستون فقــــرات اصلی تمامی این تلاوتها صوت است با تمامی تفاوتهائی که در صدای این چهار قاری وجود دارد .

ثانیاً: تمامی این قُرّاء از یک سلسله نغمات و ردیف هـائی در تلاوت خود بهره میبرند که هر کدام از این چیدمانها نیز تفاوتهائی با هم دارد امّا به هر حالهمگی نغمات و مقامات عربی را مورد استفاده قرار می دهــند که ممکن استمحــزون یا شاد باشند .

ثالثاً: تمـامی این قُرّاء بر طبق یک ضوابط و اصولی به تــلاوت می پردازند که ایناصول و مبانی موجب گردیده نوع مُوسیقی تلاوت با انواع دیگر موسیقی آوازیکاملاً متفاوت باشد.

و بالأخره اینکه هر کدام از این قرّاء از یک شیوه و سبک خاصّی پیروی میکنند که با شـیوه های دیگر متفاوت است و در حقیقت هر کدام از آنها سبک مخـصوص به خود را دارند . مثلاً نحوه ی شروع ، نحوه ی اوج گیری ، ترتیبآهنگ ها ، سرعت تلاوت و بسیاری از عوامل دیگر که تعیین کننده ســبک خاصآنان است . بر این اساس ما در این مبــاحث به ترتیب در پی شناخت و تحلیلاین چهار عنصر مهم موسیقی تلاوت یعنی صوت ، نغمه ، مبانی و سبک هستیم که بهفراخور اهمیّت هر یک ، تعــدادی از دروس خود را به آنها اختصاص می دهیم . اُمید است با بیان این مُقدّمه عزیزان آمادگی لازم را جهت ورود به مباحثمورد نظر پیدا کرده باشند.

صوت یا صدا ، پدیده ای است که ما با گوش خود آنرا درک کرده و انواع مُختلفیدارد . یک تقسیم بندی کلّی در زمینه‌ی صوت ، صداها را به دو دسته اصواتموسیقائی و اصوات غیر موسیقائی تفکیک می کند و چون موضوع مباحث ما اصواتموسیقائی است تنها به بررسی این گروه از اصوات می پردازیم امّا برای آشنائیعزیزان از سایرانواع صوت و دیگر تقسیم بندیهای موجود تنها به ذکر چند نوعاز تقسیمات صوت بسنده می کنیم. بطور کُلّی اصوات را از نظر منبع تولید آنبه چهار گروه اصوات طبیعی ( مانند صدای رعد و برق ، باد ، موج دریا و بارشباران ) اصوات حیوانی (مانند صدای حیوانات مختلف ) اصوات انسانی که به دودسته با کلام و بدون کلام (مانند صدای خنده ،گریه و ناله ) و اصوات آلی (مانند صداهای ناشی از ابزار و آلات مختلف ) تقسیم می‌گردد. در این تقسیمبندی صداهای موسیقائی جزو اصوات انسانی و اصـوات آلی نیز هست امّا در تقسیمبندی مورد نظر ما ، اصوات به دو دسته ی اصوات خوشایند و مطبوع و اصوات نامطبوعتقسیم می شود که همان اصوات مُوسیـقائی و اصوات غیر موسیقائی است . درمیان دانشمندان علم صوت شناسی اصوات موسیقائی همواره کانون بیشترینتوجّهات بوده است و مطالعات فراوانی بر این گونه اصوات انجام گرفته است تاعلل خوشایندی این اصوات را مـعلوم سازند . یک تعریف جامع از صوت میگوید : « صدا در اثر ارتعــاش یک جسم ایجاد شده و در محیط مناسب انتــشار یافته ودر محدوده ی فرکانسی معیّنی برای گوش انسان قابل دریافت می باشد » در اینتعریف سه جنبه مهمّ در یک صدا مورد توجّه قرار گرفته است . جنبه ی اوّل : تولید صدا ، جنبه ی دوّم : انتشار صدا ، جنبه ی سوّم : دریافت صدا که اگرهر کدام از این سه جنبه وجود نداشته باشد صدائی نیز وجود نخواهد داشت . باید توجّه داشت که صداها همواره بر اثر ارتعاش یک جسم که به آن حرکتارتعاشی جسم گویند ایجاد می شود . تا ارتعاش در یک جسم نباشد صدائی نیزوجود نخواهد داشت برای مثال ضربه زدن به یک تار سیـمی موجب ارتعـاش تار یارفت و برگشت آن میشود و در صورتی که در محیط مناسب قرار داشته باشد صداتوسّط مولکولهای هوا بصورت موج منتقل گردیده و به گوش انسان میرسد . دراینجا لازم است به چند نکته ی مهمّ اشاره نمود :

۱- هرچندصدا حاصل از یک حرکت ارتعاشی است امّا نحوه ی حرکت آن درمحیط بصورت موج میبـاشد که به آن حرکت موجی صدا گویند مانند : انداختن یک سنگ در استــخر آبکه بشــکل امواج دایره ای شکل از نقطه اصابت سنگ حرکت می کند تا به نقطـه یسکون برسد . همین امواج صوتی وقتی به گوش می رسند موجب ارتعاش پرده ی گوشگردیده و مجدداً حرکت مــوجی به حرکت ارتعاشی ( ارتعاش پرده گوش ) تبدیلشده و در نتیجه صـدای مورد نظر برای گوش انسان قابل شنیدن می شود.

۲- اگرتعداد ارتعاشات یک جسم را در مدّت زمان یک ثانیه اندازه گــیری کنیم میزانتواتر یا بسامد آن صدا که به آن فرکانس گفته می شود معلوم میگردد . هر چهتعداد آن بیشتر باشد صدا زیرتر و هر چه کمتر باشد صدا بم‌تر شنیده خواهد شدمانند مقایسه ی صدای یک قناری که صدای بسیار زیرتری نسبت به صدای یک گاودارد . ( از نظر علمی واحد سنجش فرکانس یک صدا را هرتز گویند که با علامتاختصاری Hz معلوم می گردد . )

۳- آب به دلیل اینکه مولکول های نزدیک تری نسبت به هوا دارد ، حدود ۵ برابر سریعتر از هوا ( دمای ۲۰ درجه سانتی گراد ) ، صدا را منتقل می کند . صدا در آهن نیز ۲۰ برابر سریعتر از هوا حرکت می کند .

۴- پس ازتولید صوت و انتشـار آن ، حتـماً باید دریافـت کننده ای هم وجود داشتـــهباشد تا صدا درک گـردد ، این دریافت کننده میتواند گوش انســان باشد یاگیرنده ای الکترونیکی ، بسیاری از فرکانسـها بـــرای گوش انسـان قابلدریافت نیست در حالیکه ممکن است با یک گیرنده الکترونیکی قـابل دریافت باشد . اساساً انسانها معمـولاً با گوش طبیعی می توانند صداهای بین ۲۰ تا ۲۰۰۰۰هرتز را دریافت کنند.

تمــامی اصواتی که در عالم می شـنویم اعم از موسیقائی و غیر موسیقائی دارای سه ویژگی اصلی هستند که عبارتند از:

۱-ارتفاع ۲-شدت۳طنین

منابع:

برگرفته از کلامات استاد شاه میوه ای

پورتال شخصی حسن نقیبی